[Exhibition Jan Toorop]

Nr. of pages: [PDF page number: 22].

Maria Viola: [no title], 6 p.

Na de zeer uitgebreide Toorop-tentoonstellingen, sedert 1904 hier ter stede bij Buffa, te Rotterdam bij Reckers en in den Haag bij Kruger gehouden, bracht thans de Larensche Kunsthandel een collectie bijeen, welke de voorgaande in belangrijkheid verre overtreft. Hier toch vinden wij Toorop vertegenwoordigd van zijn allereersten tijd tot op 't moment van heden; van zijn veelbelovende jongensportretten uit '83 en '84 tot aan de beeltenis, die zijn naar ziel-en-karakter aldoor zoekende geest, zijn altijd vlijtige hand zoo pas voltooiden van zijn vriend, kapelaan Beukering. Toorop is, onder onze hedendaagsche schilders, beslist een van de interessantste verschijningen: bij weinigen zijner tijdgenooten waren leven en kunst steeds zóó innig-één als bij dezen genialen droomer van schier onbeleefbare, plastisch onuitzegbare schoonheid; geen hunner heeft op zoo verscheiden wijze en met zoo diepindringende gevoelskracht de nerveuze veelvoudigheid van zijn innerlijk wezen verzinnelijkt in kunst.
Jan Toorop, geboren in 1860, is als impressionistisch schilder begonnen. Uit dien tijd — omstreeks '85 — vinden we hier D e T h e e m s e n L o n d e n s c h e S t r a a t m u z i k a n t e n: hartstocht-vol en van fonkelende kracht. Deze en dergelijke schilderijen, waarbij zich het schitterend geschilderde, licht doorwemelde interieur met h e t p o r t r e t v a n M e v r o u w T o o r o p en het rijke T r i o F 1 e u r i aansluiten, trokken bij hun verschijnen dadelijk de aandacht door hun, van de gewone schildertechniek afwijkende, bewerking met het tempermes: de verf was niet met penseel of kwast op het doek uitgestreken, maar in smijdige kleurvakken met het platte mes neergesmeerd, saêmgemetseld als het ware, tot een toonvol geheel; een werkwijze, die tijdelijk navolging vond.
Oppervlakkige kijkers kregen van deze pogingen den indruk van een schildersgril: ongemotiveerde buitensporigheid en zucht naar ’t opzienbarende; maar wie toen dieper zagen hebben onder den schijn van excentriciteit wel den ernstigen wil ondekt om andere wegen te gaan dan de platgeloopen paden van het destijds al gevulgariseerd impressionisme. Thans weer staande voor deze stukken treft ons de wilskracht van den jongen schilder, die deze reeds beloftenrijke zekerheid piijsgeven dorst voor de min of meer hachelijke kans op beter veroveringen.
En hier komt, reeds aan het begin zijner ontwikkeling, de kern van zijn kunstenaarschap bloot, de diepste aard van zijn wezen, waar Toorop's moderne genialiteit die van den geniaalsten Nederlander: Rembrandt, raakt: de neiging, die geen van beiden rust laat vinden bij het bereikte, het innerlijk-bewust gewordene en in kunst verbeelde, maar ze telkens het gevondene doet verwaarloozen om in den gloed van dieper ontvlamd levensgevoel op nieuwe wijze naar 't onbereikbare te streven.
Toorop echter, modern-impressionabel mensch, onder invloed van muziek en literatuur, van veel reizen en vreemde kunst zien, artist van verfijnd en al-zijdig ontvankelijk aanvoelings-vermogen, heeft niet de wankellooze grootschheid van Rembrandt's evenwichtiger persoonlijkheid; hij is nerveuzer in zijn geesteswendingen, onrustiger in zijn rijken naar telkens nieuwe procédé's. Maar het verbazende daarbij is, dat de sporen van dezen binnen-arbeid maar zelden in zijn klaar en feilloos uitgesproken werken zijn na te gaan, zoodat hij, hoewel als modern mensch ons meer nabij, minder [n. p.] dan Rembrandt direct-ontroerend is van huiver-innige menschelijkheid, maar — en hier denken wij aan zijn gave en zuivere teekeningen — imponeerend meer door schijnbaar onbewogen hoogheid.
Het is deze verbluffende gemakkelijkheid, deze beheerschte zwier van bewegen waardoor bij den nadenkenden beschouwer vaak onzekerheid rees of Toorop's concepties niet meer in geniale geesteslenigheid dan in feldoorleefden ziele-drang haar oorsprong vonden; of vluchtige intuitie niet meer dan diepe bezonnenheid deel had aan de barokke en soms weinig diepgaande symboliek zijner ideëen-beelding, — een onzekerheid, die na vergelijkend bestudeeren van het hier uit verschillende perioden aanwezige werk ook bij den verstoksten twijfelaar tot de vaste overtuiging zich zetten moet: dat deze ons, ras-Hollanders, misschien wat vreemde, gratievolle gereserveerheid geenszins den innigen zielegloed ontbeert, waaruit elk oprecht kunstwerk geboren wordt; dat een kunst van gedachten-verzinlijking als de zijne slechts een vaste, zinrijke beelden- en teekenentaal, gelijk de Christelijke levensidee ten dienste staat, behoeft, om tot heldere verstaanbaarheid te geraken.

Wat Toorop reeds in zijn eerste, meer zuiver-picturale werken te openbaren zoekt is een algemeen-menschelijk gevoel: het tragische; de strijd, gevoeld als iets droefs. In de L o n d e n s c h e S t r a a t m u z i k a n t e n is het de tragiek van het wereldstad-leven; zijn kleur is er duister van, duister en toch fonkelend, want hartstocht-vol. Zóó is ook zijn Vloed van eenige jaren later: een visscher, zwaar doorwadend de wielende branding; thans is er geen droefheid in den strijd, maar stil-triomfeerend verzet, sprekend ook uit de heldere rust der kleuren. In dezelfde jaren ontstaan zijn symbolische teekeningen, die hem, vreemden droomer in den drom van realistisch- en impressionistisch-willenden, niet geheel ten onrechte de reputatie bezorgen van duister en verward fantast. Ze beduiden alle den innerlijken strijd, niet die van den mensch met een macht buiten hem, maar het zoo véél tragischer ziele-conflict. Als kunstwerk zijn ze waardevol door de subtiele pracht der volleerde uitvoering, als gedachte-beeld veelal onbevredigd, want geworden uit meer intuitief-artistieke dan verstandelijk-bewuste aanraking met de wisselende levensinzichten, waarin de schoonheidsbegeerige geest zijn gading zocht.
In deze werken als: D e d r i e B r u i d e n, O g r a v e w h e r e i s t h y V i c t o r y, vinden we de eigen zielsgesteldheid verbeeld, den innerlijken strijd tusschen den geestelijk- en den zinnelijk-willenden mensch: asceet en wereldling, eeuwig-strijdende machten in het kunstenaarswezen. In deze sfeer van geestelijke vereenzaming ontstaat weer de drang naar het algemeen-menschelijke, er komen schilderijen als V ó ó r en N a d e W e r k s t a k i n g. Vooral het eerste is schoon en naar 't monumentale heen: het tragische leeft in de tegenstelling tusschen de leed-geslagen gelatenheid der droef-neerzittende menschen en den meedoogloos-schoonen avondluister over de trotsche stad. Met de innerlijke wending gaat wederom een wijziging van techniek samen: deze schilderijen zijn gepointilleerd, de kleuren werden onvermengd in hun zuivere waarden naast elkaér gezet bij wijze van verfstippen of -druppen, zoodat ze in hun onderlingen, op wetenschappelijke theorie berustenden [n. p.] samennhang, het door den schilder gewilde effect teweeg brachten, — een bedachtzame werkwijze, die niet met goeden uitslag is toe te passen dan waar innerlijke bezonnenheid en wankellooze gevoelskracht den vasten steun verleenen aan de uitvoerende hand.
Dat bij Toorop schier iedere innerlijke zwenking met een veranderde werkwijze samengaat is geen toevallige, maar een noodzakelijke omstandigheid: een verruiming van levensinzicht, een kentering van gevoel, waarmede nieuwe — 't zij oude of moderne — schoonheidsuitingen binnen het bereik van zijn artistiek gezichtsveld vallen, doet zijn rustelooze energie omzien naar een aan de nieuwe behoeften tegemoetkomende methode, die dan in Toorop's geniaal verwerkte toepassing tot een levenskrachtige kunsttaal uitgroeit. Zoo wendde hij voor zijn portretteekeningen die tegelijk wonderbaar-teere en krachtig-beheerschte techniek aan, waarin de heldere werkelijkheidszin der begin- 16 d'eeuwsche portretteurs en de nerveuze, diep-indringende gevoelsverfijning van den modernen artist samenstemden tot een geheel van innige distinctie.
Het is of hij, kunstenaar van een kenteringstijd, instinctief de vastheid van houding heeft gevonden, waarin de sterkste talenten van gelijksoortige perioden hun individualiteit voor uiteenvallen te behoeden zochten, en in de betrachting van het portret den stelligen stijl van conterfeiters als Mabuse en Scorel verwerkte naar zijn moderne behoeften. In het meerendeel zijner portretten is Toorop de geniale doorvorscher van het vereenzaamdst individueele en allerverst zich-bewust-geworden leven, de fijnzinnige bespieder in menschengezichten van de vliedende en ijle gewaarwordingen, waarin de ziel de beroering van het Eeuwige voelt.
Bij zijn latere portretten, als K i n d m e t h e t A l l e r h e i l i g s t H a r t, is de levenshouding van den geportretteerde niet alleen dadelijk-zichtbaar opengelegd in de gelaatstrekken, maar ook zinnebeeldig aangegeven en tot element van breeder-strekkende beteekenis verwerkt in den fond. Vergelijken wij dit werk met zijn vroegere symboliek, dan vinden we, thans soberber, eenvoudiger en, door aanwending van Christelijk-zinnebeeldige motieven, helderder uitgezegd een verwante gedachte, maar gewijzigd naar de levenshouding van den kunstenaar toen en thans: in het oudere werk wankel en onrustvol, in het latere vast en verheven-kalm; — want nú staat een schoone Engel de ziel terzijde en toont het Goddelijk Hart, en op den drempel eener kerk doodt Sint Joris, de hemelsche held, het beest der booze begeerten.
Het zou voorbarig zijn te beweren, dat, met dit soort van portretwerk, Toorop een wezenlijk diep-gaande en wijd-strekkende vernieuwing van Christelijk kunst- en levensbegrip bereikt had; maar zeker heeft hij toch een der poorten geopend waardoor het hoogst- en edelstgeestelijke der hedene menschheid het oude schoon der Christelijke Gedachte hervinden zal. Een verbreeding dezer idee op algemeen-menschelijker plan beproefde hij o.m. in zijn M a a i e r, G e b e d v o o r d e n M a a l t ij d, G o d v e r t r o u w e n, I n h e t z w e e t u w s a a n s c h ij n s; in symbolieke sierkunst-ontwerpen als V o n d e l’s H e e r l ij c k h e i d d e r K e r c k e, in zijn geboetseerde en beschilschilderde tafereelen voor de St. Aloysiuskapel in den Haarlemschen Sint Bavo, en, 't allerlaatst, in intiemer en teederder doorleefde voorstellingen [n. p.] als A r b e i d e n d e k i n d e r e n, D a n k o m d e n v r u c h t e n o o g s t, en H e t W o o r d is V l ee s c h g e w o r d e n.
Tragisch en geweldig van gebaar zien we Toorop — zóó misschien in zijn waarachtigste eigenheid — in de portret-impressie's naar Steyn en Pablo Casals. Steyn ruige, rossig-verweerde Boeren-kop, waaraan de woest-neerstroomende baard als één grijs-grauwe harengolf iets vervaarlijks geeft, is rauw bij 't ruwe af; maar van een rauwheid ontstellend als een plotselinge zielsuitstorting van heftige menschelijkheid, en onvergeetlijk is de blik der oogen, oogen die hun noodlot zien en smartelijk rebelleeren.
De oogen van Cassals, den cellist, zijn ingetogen neér naar de zingende snaren; maar hoe véélzeggend toch is hun onzichtbare blik, hoe leeft dat ernstig gezicht met de strakke lippen en geloken oogen onder 't hooge, heldere voorhoofd van innerlijke drift en wereld-vergeten weg-zijn in de extaze der melodie. Weer is het een smartelijke macht, die de lippen nijpt en de trekken spant: de ademlooze kunstkoorts, brandend onder de neergelaten oogleden van dit begeesterd gelaat.
Met deze korte beschouwing werd meer een algemeene duiding van Toorop's persoonlijkheid dan een gedetailleerde ontleding der tentoongestelde werken beproefd. De kleine geaquarelleerde of geëtste landschappen en buiten-schetsjes, waarbij de rustelooze levensdelver, die Toorop is, als 't ware ontspanning vindt in een teer en gracielijk spelen met fijne en innige dingen van het geweldige leven, de ontwerpen voor sierkunst en zoo meer bleven hier buiten bespreking om dengenen, die nooit zóóveel werk van Toorop bijeen zagen, een zoo zuiver mogelijke karakteristiek te geven van den kunstenaar, wiens veelzijdige en zeldzaam-vruchtbare begaafdheid voor de toekomst ongetwijfeld schoone en interessante beloften inhoudt.

Preface, 6 p.
"Catalogus Tentoonstelling Jan Toorop [Catalogue Exhibition Jan Toorop]", cat. no. 1-100; a-g; a-i; a-d; a-c, 8 p.
"Portretten [Portraits]", cat. no. 1-35
"Schilderijen [Paintings]", cat. no. 36-66
"Teekeningen [Drawings]", cat. no. 67-100
"Lithografie [Lithographs]", cat. no. a-g
"Etsen [Etches]", cat. no. a-i
"Boekbanden vanaf 1895 [Book-bindings from 1895 onwards]", cat. no. a-d
"St. Aloysiuskapel (Nieuwe st. Bavo, Haarlem) [St. Aloysius-chapel (Nieuwe St. Bavo, Haarlem)]", cat. no. a-c
- "Koperdrijfwerk (eigenhandig bewerkt) [Copper work (hand-worked)]", specified but not listed

Other Mediums listed

Work descriptions are provided in catalogue for cat. no. 47, 70, 87, 95 (see public note of the entries). Some of these descriptions consist of copied fragments from the work of Jan Veth: "Hollandsche Teekenaars van dezen Tijd", 1892.

Some cat. no. are marked with a cross "†" (see public notes of the entries), this signifies that a work is "te koop" [for sale] (PDF page number 15, after catalogue entries).